Samen met onder anderen Jonathan Safran Foer en Nicole Krauss behoort Nathan Englander tot een nieuwe generatie Joods-Amerikaanse literaire geweldenaren. En net als bij zijn collega's, behoort de Joodse identiteit en de positie van Israël tot zijn kernthema's.

In zijn roman Het ministerie van buitengewone zaken (2007) en zijn verhalenbundel Waar we het over hebben wanneer we het over Anne Frank hebben (2012) bewees Englander dat hij in staat is al schrijvend pijnlijke ernst af te wisselen met bijna absurdistische humor, en daarmee de lezer bij de strot te grijpen. Hartverscheurende grappigheid: blijf daar maar eens onverschillig bij.

In Englanders tweede roman, Weerzien in het midden van de aarde (Dinner at the Center of the Earth), is de humor minder prominent aanwezig, maar hebben ernst en absurdisme elkaar stevig in hun greep en is voor onverschilligheid wederom geen enkele plaats.

Weerzien in het midden van de aarde is opgebouwd uit een stuk of acht verhaallijnen, die elkaar telkens afwisselen en waarvan de hechte onderlinge samenhang pas gaandeweg duidelijk wordt. Ze voeren de lezer naar onder meer Parijs, Berlijn, Rome, Capri en een reeks locaties in Israël. De roman beweegt heen en weer tussen 2002 en 2014, maar flashbacks voeren terug tot diep in de twintigste eeuw.

Als het boek een hoofdpersoon heeft, dan is dat de geheimzinnige Gevangene Z, die anno 2014 al twaalf jaar gevangen zit op een geheime locatie in de Negevwoestijn. Gaandeweg leren we dat hij een Amerikaan is die in 2002 lid is geworden van de Mossad, de Israëlische geheime dienst. Hij is verantwoordelijk voor een bombardement in Gaza waarbij veel burgerslachtoffers zijn gevallen.

Geschokt door dit bloedbad en door het verraad dat hij pleegde bij het bewerkstelligen ervan, pleegt hij vervolgens omgekeerd verraad, met nog meer doden tot gevolg, alsook zijn eigen gevangenname. Na ondervragingen en martelingen eindigt hij, ontdaan van zijn identiteit, in een cel die net als hijzelf officieel niet bestaat.

Zijn positie is uitzichtloos en zijn enige kans op redding ligt bij de man die in het boek De Generaal wordt genoemd. Z schrijft hem brieven waarin hij niet alleen zijn eigen zaak bepleit, maar ook politieke adviezen geeft: 'Deze oorlog met de Palestijnen verliezen, grondgebied opgeven, de witte vlag van de overgave hijsen - het is de enige manier waarop we kunnen winnen.'

In De Generaal is moeiteloos oud-premier Ariel Sharon te herkennen. Wat Gevangene Z niet weet, maar de lezer wel, is dat De Generaal sinds zijn hersenbloeding van 2008 in coma ligt. Van hem heeft Z niets meer te verwachten.

De hoofdstukken waarin De Generaal centraal staat, bestaan uit flashbacks die terugvoeren naar het door Sharon aangerichte bloedbad van Qibya in 1953, naar de Zesdaagse Oorlog, de Jom Kippoer-oorlog, Sabra en Chatila. Maar ook naar de dood van zijn oudste zoon, op 11-jarige leeftijd, naar een geheim samenzijn met Yasser Arafat, bij een bordje shakshuka. We lezen over een havik, die aan het eind van zijn loopbaan een duif leek te worden, de Israëlische troepen uit Gaza terugtrok, met de Westoever hetzelfde van plan leek. En toen dus die hersenbloeding.

Een van de meest treffende zaken aan deze roman is het feit dat Englander zijn verhaallijnen telkens groepeert rond twee personages: Gevangene Z en zijn bewaker, De Generaal en zijn verpleegster (die de moeder van de bewaker blijkt), Z en die raadselachtige serveerster in Rome, een Mossadmeisje en een Palestijnse cartograaf die verliefd worden, een Mossadman en zijn Palestijnse vriend én tegenstrever, die hem in Berlijn leert zeilen (nota bene op de Wannsee, waar in 1942 de Endlösung der Judenfrage zijn beslag kreeg).

Door cruciale historische gebeurtenissen en mondiale politieke en morele kwesties terug te brengen op het persoonlijke niveau van twee mensen en hun onderlinge machtsverhoudingen, ontdoet Englander ze van hun abstractie en distantie. En flikt hij het opnieuw: de lezer bij de strot grijpen.

****

Uit het Engels vertaald door Nicolette Hoekmeijer.

Ambo Anthos; 340 pagina's; € 21,99.

Verberg tekst

In deze deels op feiten gebaseerde spionagethriller van de Amerikaans Joodse Nathan Englander (1970) volgen we de gevallen Mossad-medewerker Z. Die zit al twaalf jaar weggestopt in een geheime gevangenis in Israël, op bevel van de Generaal die op zijn beurt vanwege een beroerte al acht jaar in coma in het ziekenhuis ligt. Het enige menselijke contact van Z. is via zijn bewaker. Die woont nog thuis en brengt zijn vrije tijd blowend en televisiekijkend door, terwijl zijn moeder wakend aan het bed zit van haar vroegere baas, de comateuze Generaal. Het verhaal springt heen en weer tussen 2002 en 2014, waarbij via de verschillende personages langzamerhand het drama dat heeft geleid tot deze situatie duidelijk wordt. Dit gelaagde en goed gecomponeerde verhaal, dat zich deels afspeelt in het hoofd van de Generaal (Ariel Sharon), kan gelezen worden als een commentaar op het vastgelopen vredesproces tussen Israël en de Palestijnen, waarin beide partijen compleet klem zitten. Aan het eind geeft de schrijver hiervoor een dramatische oplossing, waar ook de titel van dit boek aan refereert. Spannende en knap geschreven spionagethriller. Verberg tekst

Kan een spion met begrip voor de tegenpartij de spiraal van wraak en geweld in het Israëlisch-Palestijns conflict doen ophouden? Dat is de vraag die de Amerikaanse auteur Nathan Englander, bekend van 'Waar we het over hebben wanneer we het over Anne Frank hebben', stelt in zijn nieuwe roman 'Weerzien in het midden van de aarde'.

De roman handelt over twee mannen: Gevangene Z en de Generaal. De eerste is zonder proces opgesloten in een gevangenis in de Negev-woestijn, de tweede - verantwoordelijk voor zijn opsluiting - ligt in coma in een ziekenhuis bij Tel Aviv. Beide hoofdpersonen zijn gebaseerd op historische figuren. De Generaal is gemodelleerd naar de voormalige Israëlische eerste minister en legercommandant Ariel Sharon, Gevangene Z is geïnspireerd op een persoon die jarenlang gevangen werd gehouden in Israël zonder dat iemand dat wist.

Englanders verhaal verspringt in ijltempo tussen plaatsen en jaartallen, waardoor het even duurt voor je er als lezer grip op krijgt. Het gaat van Parijs, Berlijn en Jeruzalem in 2002 tot Tel Aviv en de Negev in 2014. De Generaal en Gevangene Z overdenken elk vanuit hun eigen gevangenis de gebeurtenissen die hen in hun huidige situatie hebben gebracht. Voor Gevangene Z, een Amerikaanse Jood die voor de Mossad werkt, vormt 2002 een cruciaal jaar. In dat jaar vindt in Gaza een Israëlische aanslag plaats waarvoor Gevangene Z onopzettelijk verantwoordelijk is. In een poging om de spiraal van wraak en wederwraak te stoppen, besluit hij gevoelige informatie naar de Palestijnen te lekken. Zijn eigen veiligheidsdienst is daar allerminst mee ingenomen: op zijn hoofd staat voortaan een prijs. De pagina's over de technieken die hij in 2002 in Parijs toepast om zijn collega's te slim af te zijn, lezen als een spannende spionagethriller. Heel anders van toon zijn de pagina's over zijn latere jaren nadat hij door een valstrik in de gevangenis is beland. Ze beschrijven de dodelijke eenzaamheid van een man in een uitzichtloze opsluiting: zijn amnestie berust bij een Generaal die in coma ligt.

De comateuze ijldromen van de Generaal vormen het pendant van de eenzame uitbarstingen van Gevangene Z. Natuurlijk is het niet evident om als schrijver een personage neer te zetten dat gebaseerd is op een fel omstreden historische figuur als Ariel Sharon. Toch neemt Englander die horde met brille. Hij dekt niets toe, noch het drama van Sabra en Shatila, noch de slachtpartij van Qibya, toen onder leiding van Sharon een heel dorp koudweg werd uitgemoord als wraak voor de dood van een Joods echtpaar. De schrijver schotelt ons verder vreemde gesprekken tussen de Generaal en Ben-Gurion voor. Want Ben-Gurion neemt in de pers dan wel afstand van Qibya, in de coulissen vertrouwt hij de Generaal toe: "Jij drijft de prijs op. Ga daarmee door..."

Englander aarzelt niet om de Generaal ook als een mens neer te zetten. Telkens weer komt hij terug op het wapenongeluk waarin de 11-jarige zoon van de Generaal het leven liet. "Er is alleen de knal van het pistool, het ene schot, de ene zoon." En verder: "Het is ondenkbaar dat een vader dit overleeft, weet hij, ogenblikkelijk. Het klopt gewoon niet dat hij ook maar een seconde zou doorleven nadat hij in zijn armen heeft genomen wat niet waar kan zijn."

Englander heeft het ook over de onderhandelingen over een Palestijnse staat, die onder Sharon werden ingezet, maar jammerlijk mislukten. In een interview lichtte Englander toe dat het hem fascineerde dat een moorddadige figuur als Sharon uiteindelijk bereid was uit Gaza weg te trekken, 'alsof hij wist dat vrede de volgende oorlog was die moest worden uitgevochten'.

'Weerzien in het midden van de aarde' is een historisch epos, liefdesverhaal en zwarte komedie in één; een geëngageerde roman bovendien. Minder geslaagd is het tweede liefdesverhaal, met een ontmoeting tussen een Israëlische vrouw en een Palestijnse man in de tunnels onder Gaza, dat geconstrueerd, programmatisch en zelfs melig overkomt. Maar los daarvan is Nathan Englanders nieuwe roman een meeslepende verteltoer, die nog het best kan worden omschreven als een droevige lamentatio over het eeuwige mislukken van de Israëlisch-Palestijnse vrede.

oordeel

Meeslepend epos, liefdesverhaal en zwarte komedie ineen.

Vert. Nicolette Hoekmeijer. Ambo/Anthos; 238 blz. € 21,99.

Verberg tekst