'Er was te veel van hem', schrijft Nicole Krauss over Jules Epstein, een van de centrale personages in haar nieuwe roman. Hij had te veel opinies, maakte te veel ruzie, had te veel principes. De advocaat heeft een uitgebreide kunstcollectie, circuleert in de hoogste kringen, zit geen seconde stil, maar nu is het moment gekomen waarop hij 'zijn hoofd boven de krachtige stromen van zijn leven' steekt. Epstein, net gescheiden na 36 jaar huwelijk, begint zich te ontdoen van zijn bezittingen. Hij gaat nadenken over zijn herkomst en reist daarom naar Tel Aviv.

Ook Nicole, een schrijfster met een writer's block, wil iets anders. Ze is vervreemd van haar echtgenoot en laat man en kinderen achter om haar intrek te nemen in het Hilton Hotel in Tel Aviv, de plek waar ze is verwekt en waar ze als kind vele zomers spendeerde.

Niet voor het eerst verkent Nicole Krauss thema's die haar bezighouden in meer dan één verhaallijn. Ze paste deze techniek eerder toe in Het grote huis en De geschiedenis van de liefde.

Krauss wil meer dan één versie van een verhaal laten klinken. 'We zijn eraan gewend dat verhalen lineair en in veel gevallen absoluut zijn. Als je met verschillende versies werkt, je echo's laat klinken en spiegels gebruikt, krijg je geen lineaire perceptie van de werkelijkheid, maar een meerdimensionale.'

Krauss vindt dat we ons te veel laten leiden door onze rationaliteit om de werkelijkheid om ons heen te vatten.

'Het stoort me dat we absolute prioriteit geven aan alles wat we via kennis te weten zijn gekomen', zegt Krauss. 'We zijn zo overtuigd dat we weten hoe de wereld eruitziet, terwijl er zoveel gaande is onder het oppervlak waarvan we geen idee hebben. Uit onze fysicalessen weten we dat wat een vaste vorm lijkt te hebben in werkelijkheid tegen elkaar opbotsende atomen zijn met veel lege ruimte eromheen. Veel “onomstotelijke waarheden” zijn niet meer dan een constructie. Neem nu het geld dat in je portefeuille zit. We hebben gewoon met ons allen afgesproken dat dit stukje papier waarde heeft.'

In Donker woud stelt Krauss zich de vraag of het wel zo verstandig is om ons enkel te laten leiden door die ene werkelijkheid, die we hebben geconstrueerd met onze rationele vermogens. Haar interesse gaat uit naar dubbellevens, naar wat had kunnen zijn, naar verschuivingen binnen de werkelijkheid.

Zijn Nicole en Epstein op een spirituele queeste? 'Wat hen verbindt, is een diepgaande interesse in het onbekende en ja, dat is een spirituele aangelegenheid,' stelt Krauss. 'We staan sceptisch tegenover het onbekende, we zien het als ongewenst. Liefst willen we het temmen en overzicht krijgen.'

Een vat vol tegenstellingen

In Donker woud lezen we verhalen met boven- en onderlagen, verhalen waarvan meer versies bestaan. Zoals dat over de Bijbelse koning David, van wie Epstein zou afstammen. De advocaat verdiept zich in de verhalen over David.

'De Bijbel is voor mij zowel een boek met rijke verhalen als een boeiend historisch document. Verhalen die een eeuwenlange uitwerking op ons hebben, zijn interessant omdat ze ons iets vertellen over onze evolutie als mens. David heeft invloed gehad op onze ideeën rond koningschap. In mijn roman is hij belangrijk omdat hij de eerste Bijbelse figuur is die je zou kunnen omschrijven als een echt personage, iemand met een innerlijke belevingswereld. Hij is zowel manipulatief en brutaal als charismatisch en liefdevol, een man vol tegenstellingen, en dus boeiend voor verhalenvertellers. Wat me vooral interesseerde, waren die verschillende versies van hem en hoe ze naast en tegenover elkaar bestaan.'

Wanneer Epstein van een rabbijn te horen krijgt dat hij afstamt van de grote Bijbelse koning lacht hij dat aanvankelijk weg, maar in zijn onderbewustzijn blijft het idee rondzwerven. Krauss trekt parallellen tussen Epstein en koning David. Ze stelt ook de grote verhalen in vraag die we onszelf telkens opnieuw vertellen. Natuurlijk bevat de wereldliteratuur tal van geweldige verhalen, vindt de schrijfster. Alleen moeten we er ons van bewust zijn dat die verhalen de werkelijkheid verengen.

'Een verhaal is niet absoluut, er is altijd een andere versie. We vertellen onze kinderen verhalen voor het slapengaan. Dat heb ik ook gedaan met mijn zonen, met veel plezier zelfs. Toch wist ik dat die verhalen andere mogelijkheden en wegen zouden uitsluiten en dat is jammer, want kindergeesten zijn flexibel, briljant zelfs. Wie verhalen vertelt, verwijdert zich van de onbekende wereld en dat is betreurenswaardig. Begrijp me niet verkeerd, de mens is de ultieme verhalenverteller. Ons brein zit zo in elkaar dat we kennis willen vergaren en verhalen verzinnen, daar is niets mis mee. Alleen moeten we ons bewust zijn van de beperkende kracht van dat mechanisme. We moeten het ook durven toe te geven als een verhaal dat we onszelf hebben verteld niet langer houdbaar is.'

Daarmee verwijst Krauss naar haar eigen leven. Ze heeft een heleboel gemeen met hoofdpersonage Nicole, die de man met wie ze ooit trouwde niet langer herkent. Krauss, die jarenlang getrouwd was met schrijver Jonathan Safran Foer, kon de manier waarop ze werkte niet langer verzoenen met de manier waarop ze leefde: 'Wanneer een verhaal dat je jezelf hebt verteld voorbij is, moet je dat kunnen erkennen, hoeveel pijn het ook doet. Lineaire en logische verhalen hebben me nooit geïnteresseerd, ik zocht altijd het experiment op als schrijfster. In mijn privéleven deed ik dat niet en leidde ik juist een heel conventioneel bestaan. Dat ging wringen. Hoe was het mogelijk, dacht ik, dat ik in mijn werk bestaande vormen wilde opblazen, terwijl ik daar in het echte leven juist heel bang voor was?'

We hebben het over schrijvers als Rachel Cusk, die sinds haar echtscheiding helemaal niet meer gelooft in het instituut van het huwelijk. Geldt dat ook voor Nicole Krauss?

'Wie trouwt, gaat ervan uit dat de tijd geen sporen nalaat, dat mensen blijven wie ze altijd zijn geweest en dat de band die ooit intens was, nooit zal veranderen. Wie trouwt, negeert het idee van tijd en dat vind ik, achteraf gezien, verbijsterend. Ik kan heel goed begrijpen dat mensen niet langer geloven in het huwelijk. Om eerlijk te zijn doe ik dat ook niet meer. Een vorm die je ooit als gegoten zat, kan je heel makkelijk ontgroeien.'

'Net als Nicole in de roman had ik het gevoel dat ik allerlei verantwoordelijkheden had ten aanzien van andere mensen, dat werkte beperkend. Ik was bang dat het de levens van anderen zou verwoesten als ik zou kiezen voor een andere vorm, een ander leven. Ik maakte me vooral zorgen over mijn kinderen. Nu kijk ik daar op een andere manier naar, ben ik blij dat ik mijn kinderen kan zeggen dat het leven gaat om groei, vernieuwing en verandering.'

Tuinman Kafka

Nicoles bezoek aan Tel Aviv brengt haar op het spoor van Franz Kafka, een schrijver die voor Krauss altijd belangrijk is geweest en over wie ze eerder heeft geschreven. Krauss volgde jarenlang het proces tegen Eva Hoffe, de bejaarde dochter van de minnares van Kafka's boezemvriend Max Brod, die onuitgegeven manuscripten van Kafka in haar bezit had. Wat ze precies in handen had, is nog niet bekend, al zijn de documenten nu wel overgedragen aan de Nationale Bibliotheek van Israël. Krauss denkt niet dat er onvoltooide romans bij zitten. Misschien gaat het om dagboeken, brieven, notities.

'Tijdens een bezoek aan Tel Aviv liep ik door Spinozastraat, waar Eva Hoffes appartement gelegen is. Er staat een foto van in mijn roman. De flat wordt omringd door twee lagen tralies. Dat vond ik veelzeggend omdat Kafka voortdurend schreef over ontsnappen aan zijn leven, over een nieuwe vorm vinden.

In Max Brods versie van Kafka's leven - de versie die gemeengoed is geworden - is Kafka er niet in geslaagd te ontsnappen, is hij ten onder gegaan aan een leven met een te dominante vader, aan zijn tuberculose en het saaie werk bij de verzekeringsmaatschappij. Toch stikt het in het werk van Kafka van de personages die ontsnappen of transformeren. Denk aan Gregor Samsa, maar ook aan de hongerkunstenaar die op zijn manier ontsnapt aan de werkelijkheid.'

Krauss biedt Kafka een ontsnappingsroute in haar roman: een leven in Palestina waar hij, jaren na zijn vermeende dood, werkt als tuinman.

'Vrienden die het manuscript van mijn boek lazen, vertelden me dat ze gingen googelen om uit te vissen of het ook echt zo gegaan was. Grappig. Toch fantaseerde Kafka over een leven in Palestina, hij leerde Hebreeuws en schreef in zijn dagboeken zelfs over de baantjes die hij daar wilde uitoefenen: bibliotheekmedewerker, boekbinder, ober.'

'Het is niet zo vreemd dat Palestina hem aantrok, een land dat zichzelf nog moest uitvinden in die tijd. Zelfs nu is Israël een land waar de dingen niet vastliggen, dat constant bezig is met de ontwikkeling van een identiteit. Ik voel dat vooral wanneer ik naar Tel Aviv ga, een plek waar ik me thuisvoel. Mensen zijn er heel levendig, gretig, niets ligt er voor eeuwig vast.'

Verberg tekst

Voor Dante in de hel afdaalt, raakt hij verdwaald in een donker woud. Ook Jules Epstein is op de dool: net gescheiden, rijk, en ten prooi aan verveling. Om zijn bestaan lichter te maken geeft hij al zijn geld weg. Donaties, een film over koning David, een bos in aanplanting: iedereen die erom bedelt mag het hebben. Parallel aan het verhaal van Epstein krijgt een jonge schrijfster een koffer in handen met daarin de laatste manuscripten van Franz Kafka, die – en nu komt een plottwist die meedingt naar de meest ongeloofwaardige van het jaar – zijn eigen dood fakete en zijn laatste jaren in een kibboets sleet.

Bestsellerauteur op retour Nicole Krauss doet weinig met haar ‘vondst’. Beide personages blijven in limbo hangen, en daarmee is ze trouw aan zowel Dante als Kafka, maar een roman kun je dit boek nauwelijks noemen. Te veel geleuter, met sporadisch een goede scène. Nee, dan spendeert u uw geld beter aan Kafka’s verzameld werk.

*

Ambo Anthos (oorspronkelijke titel: Forest Dark), 304 blz., € 21,99.

Verberg tekst

Deze indrukwekkende en inspirerende roman van de bekende Amerikaans-Joodse auteur (New York, 1974) staat in het teken van de overgang, van het bekende naar het onbekende. Hier in het leven van de twee New Yorkse hoofdpersonages. Jules Epstein, een 68-jarige rijke, succesvolle en dominante advocaat, verdwijnt na de dood van zijn ouders en de scheiding van zijn vrouw en begint zijn bezittingen weg te geven. De schrijfster Nicole is ook vastgelopen in haar huwelijk, heeft een schrijfblokkade en geen plan B. Beiden proberen zich vergeefs los te maken van hun (joods) verleden en reizen naar Israël. Epstein wordt daar belaagd door een rabbijn die financiële steun wil voor projecten rond koning David (en in hem een nazaat van hem ziet) en Nicole door een gewezen literatuurprofessor (of medewerker van de Mossad?) die haar een koffer met nagelaten schriften van Franz Kafka opdringt en hem een ander naleven in Israël toedicht. Hoofdthema’s zijn het dubbelgangersmotief en de verdeelde identiteit. Door de soepele verweving van filosofieën over literatuur en leven, fictie en werkelijkheid het meest geschikt voor de literaire fijnproever. Verberg tekst

Zeven jaar kostte het Nicole Krauss, auteur van onder meer de bestseller 'De geschiedenis van de liefde', om haar vierde roman te schrijven. Dat lag niet aan schrijfblokkades of andere verplichtingen, maar aan het 'vele leven' dat toesloeg, zo vertelde Krauss afgelopen woensdag in een openbaar interview in Amsterdam. De schijfster leek hiermee (ook) op haar echtscheiding te doelen die een paar jaar terug het nieuws haalde omdat de schrijfster met haar ex-man Jonathan Safran Foer tien jaar lang een glamoureus New Yorks schrijverskoppel vormde, beiden goed voor hoge oplages en enthousiaste critici.

Een vastgelopen huwelijk vormt nu een belangrijk thema in haar nieuwe roman waarin een van de twee hoofdpersonen een 40-jarige New Yorkse schrijfster is die Nicole heet en die 'het vertrouwen in haar huwelijk is kwijtgeraakt'. Lang negeerde het stel, ouders van twee jonge kinderen, de malaise: "We waren zo verknocht aan onze kinderen dat de groeiende onderlinge afstand aanvankelijk te excuseren en vervolgens te maskeren was met alle liefde en aandacht die er in ons huis heersten. Maar op een bepaald moment had de steun van onze gezamenlijke liefde voor de kinderen een soort hoogtepunt bereikt en daarna was ze afgenomen tot onze relatie er totaal niet meer mee gebaat was, omdat nu extra werd belicht hoe alleen ieder van ons was, en vergeleken met onze kinderen, hoe onbemind."

Welsprekender kan de vervreemding tussen jonge ouders eigenlijk niet worden uitgedrukt en zulke parels van inzicht zijn er meer te vinden in 'Donker woud', een betoverend maar ook lastig boek, rijk aan ideeën en vol vervoering opgeschreven. We gaan heen en weer tussen twee levens, twee New Yorkers, allebei op drift, die een vergelijkbare fysieke en innerlijke reis doormaken. Het boek begint bij de verdwijning van Jules Epstein, succesvol New Yorkse advocaat, 68-jaar, net gescheiden, vader van drie volwassen kinderen. Deze rijke, energieke, ambitieuze Epstein die 'tijdens zijn leven de hele kamer in beslag had genomen' is na de dood van zijn ouders en de scheiding van zijn vrouw, omgeslagen. "De storm die het Epstein-zijn was waaide niet meer naar buiten. Er daalde een grote onnatuurlijke verstilling op alles neer zoals dat gebeurt voor extreme metereologische omstandigheden." Epstein begint al zijn geld en goed weg te geven. Een reeks aan kleine rampen (hij verliest zijn jas, zijn telefoon, hij verdrinkt bijna in zee) maken hem steeds losser van zijn omgeving, waarop hij impulsief besluit naar Israël af te reizen, niet alleen omdat een rabbijn die hem op een feestje aanklampt hem daartoe aanspoort, ook uit heimwee naar het landschap van zijn ouders: 'de Negev, de rotsige heuvels van Judea, het mineraalblauw van de Dode Zee'.

Het verhaal van Epstein, dat in de derde persoon wordt verteld, wordt afgewisseld met dat van een 'ik', schrijfster Nicole, vastgelopen in haar huwelijk, geblokkeerd in het schrijven, niet meer in staat plannen te maken. Nicole is 'wantrouwig geworden tegen alle mogelijke vormen waarin ze dingen zou kunnen gieten'. Maar als ze op een middag thuiskomt en de vervreemdende sensatie krijgt dat ze daar al aanwezig is, doorbreekt ze de impasse met een impulsief vertrek naar Tel Aviv. Stel 'dat wij altijd op een plek blijven waar vandaan we ons leven dromen' dan is die plek voor Nicole het Hilton hotel in Tel Aviv. De torenflat waar de raketten uit Gaza overheen vliegen is een 'monstruositeit', maar ook de plaats waar haar ouders haar verwekten, en waar zij 's zomers steeds weer naar terugkeerde.

Met het thema van je losrukken uit het onbehagen, het afwerpen van de conventies, en de reflectie over de mogelijke andere levens die je niet hebt geleid, herinnert 'Donker woud' aan de recente scheidingsromans van de Britse Rachel Cusk. Alleen Krauss laat haar beide hoofdpersonen zich niet zo makkelijk losmaken van een dwingende Joodse (literaire) traditie.

Waar Epstein achterop wordt gezeten door de rabbijn die in hem een nazaat vermoedt van koning David en die financiële steun wil voor allerlei projecten rondom de bijbelse koning, krijgt Nicole van een gewezen literatuurprofessor - of is het een medewerker van de Mossad? - een koffer met de nagelaten geschriften van Franz Kafka opgedrongen. De door haar zeer geliefde Joods-Duitse auteur, wiens geschriften onderwerp waren van een jarenlange Israëlische rechtszaak, kende, zo meent de professor, een heel ander levenseinde dan zij (en wij) konden bevroeden.

Met zo'n kale weergave van de intrige vang je niet het ingenieuze van 'Donker woud' dat schuilt in de souplesse in denken en schrijven van Nicole Krauss die filosofieën over literatuur en leven, fictie, herinnering en werkelijkheid, vorm en chaos, soepel tot een geheel verweeft. Ze speelt prachtig met ritme en tempo van de tekst die vertraagt naarmate de woestijn van Judea dichterbij komt. Ze trakteert je op geestige ingevingen, bijvoorbeeld de theorie dat Palestina het beloofde land werd voor Kafka omdat het "de enige plaats is die even onwerkelijk is als de literatuur, omdat het ooit eens was bedacht door de literatuur en omdat het nog steeds bedacht moest worden".

Liep een proces van transformatie in Kafka's werk steeds op frustratie uit, Krauss laat hem nu in leven wel ontsnappen, wat zowel een surrealistisch, prikkelend verhaal oplevert, én een eerbetoon aan het literaire erfgoed waarop ze als schrijfster voortbouwt.

Probleem is wel dat dit boek zo boordevol ideeën is dat je na afloop nog niet goed vat wat je nu precies gelezen hebt. Alsof je even bent opgetild door een briljante geest die je dan weer in het ongewisse achterlaat. Maar dat ongewisse lijkt ook het doel. Een ode aan het 'donkere woud' is dit in ieder geval, een pleidooi voor het vrije, scheppende leven en denken, zo lyrisch opgeschreven dat 'Donker woud' evengoed ook 'De geschiedenis van de liefde' had kunnen heten.

Oordeel

Lyrisch, rijk pleidooi voor het vrije, scheppende leven en schrijven

Vert. Rob van der Veer. Ambo Anthos; 298 blz. € 21,99.

Verberg tekst