De Engelse historicus Orlando Figes heeft met twee eerdere boeken bewezen dat hij grote geschiedenisssen aankan: Natasja's dans was een culturele geschiedenis van Rusland in de 18e en 19e eeuw; in Tragedie van een volk schreef hij de geschiedenis van de Russische revolutie, van 1890 tot het jaar van Lenins dood. En nu is er een boek over de Stalintijd, van 1917 tot op heden. Maar, waarschuwt Figes, het gaat niet over Stalin, maar over de verwoestende uitwerking van het stalinisme op de levens van mensen, op hun manier van leven en samenleven.

Het boek begint met 'de kinderen van 1917', de revolutiegeneratie die de breuk met het verleden meemaakte, dan de grote omwenteling (Stalins pioniersperiode van 1928 tot 1936) en het begin van de grote terreur, niet alleen in 1937/38 maar misschien nog erger in de naoorlogse periode. Het is maar goed dat Figes ook de geschiedenis van de Sovjet-Unie schrijft en daarin verschillende perioden onderscheidt. Want als er niet het historische raamwerk was geweest, zouden de honderden getuigen met hun levensverhaal of delen eruit stukjes in een grote grijze legpuzzel zijn geweest.

Met medewerking van het Russische instituut Memorial levert Figes alleen al wat de oral history betreft een grootse prestatie. Een andere hulplijn, behalve de doorlopende geschiedenis, is de keuze voor enkele hoofdpersonen wier leven van begin tot eind gevolgd wordt. Bijvoorbeeld de schrijver Konstantin Simonov, een gestaalde stalinist, die na de dood van Stalin een verzamelaar van gecensureerde schrijvers werd ? en je gelooft geen letter van zijn bekering.

Figes had toegang tot bronnen die weinigen kunnen kennen: familiearchieven, correspondenties, fotoalbums ? en al die gesprekken. Lange tijd waren schrijvende dissidenten, veelal intellectuelen, voor het Westen de enige informatiebron van binnenuit. In dit boek komen heel andere mensen en ook heel andere typen mensen aan het woord. De meesten van hen hebben zich niet verzet, of alleen passief; ze hadden al moeite genoeg te overleven en zich op enigerlei wijze in het decennialange schrikbewind te schikken. Het boek biedt zodoende een enorme hoeveelheid materiaal voor de analyse van psychisch geweld, verinnerlijking van dwang en overlevingsstrategieën.

Er was praktisch geen familie in Rusland die niet getroffen werd: door arrestaties en deportaties, of door de oorlog. Bij elk verhaal is het dus oppassen met wat voor slachtoffer of betrokkene men van doen heeft. Er zijn Russen die vijftig jaar over hun verleden (dat ze adel of koelakken in de familie hadden) hebben moeten zwijgen, zelfs tegenover hun naasten. Een dubbelleven, zeker op zo'n massale schaal, laat uiteraard ook de taal niet intact. Ooit liep elke burger, hoe fervent voorstander hij of zij ook was van het regime, de kans om door een futiele verdachtmaking de gevangenis of het werkkamp in te gaan. Dat permanente gevaar werd voor een massa mensen tot tweede natuur. Er komt bij dat de goelagkampen in tegenstelling tot de nazikampen niet op een bepaalde dag bevrijd en geopend zijn. Het kampsysteem werkt nog altijd door, ook nog in de hoofden, in het geheugen. En verder is de oorlog een hindernis, niet alleen bij de geschiedschrijving maar ook bij persoonlijke herinneringen. De vleesmolen van de goelag bleef op volle toeren draaien terwijl de oorlog woedde en nog eens 26 miljoen slachtoffers eiste. Geen land heeft van de Tweede Wereldoorlog meer te lijden gehad dan de Sovjet-Unie. Het vreemde is dat het winnen van de oorlog voor velen opwoog tegen alle rampen van het sovjetbewind. [Jacq Vogelaar] Verberg tekst

Dit boek gaat over het dagelijks leven in de Sovjet-Unie onder de stalinistische terreur. De auteur (1959) is hoogleraar Geschiedenis aan de University of London en heeft verscheidene boeken over de Russische historie geschreven. Furore maakte hij met ‘A People’s Tragedy’ over de Russische Revolutie, waarvoor hij drie prijzen ontving. Dit lijvige werk, toegankelijk voor een breder publiek, geeft een beeld van de kwellende angst en de achterdocht jegens buren en zelfs vrienden en familieleden in de Stalin-tijd. Bijna iedereen kon een verrader zijn of worden. Wie in de ogen van de overheid iets verkeerds deed of zei, kon de volgende dag verdwenen of dood zijn. De auteur hield interviews met vele overlevenden en hij maakte behalve van officiële stukken vooral ook gebruik van familiearchieven, dagboeken en persoonlijke brieven. De foto's onderstrepen in zwart-wit de tragiek. Foto’s van een op zich idyllisch gezinsmoment worden wrang als je even later leest dat hele families om het leven zijn gebracht. Het boek besteedt weinig aandacht aan de 'grote' politieke ontwikkelingen rond Stalin, Beria en Trotski, maar des te meer aan gewone mensen die 'al fluisterend' probeerden te overleven. Uniek zijn de mondelinge verslagen en de brieven. Met eindnoten, bronnenoverzicht en register. Verberg tekst