Toen Paul Auster zo'n 8 jaar oud was en het baseballstadion verliet na een wedstrijd van de New York Giants, liep hij daar per toeval zijn grote held Willie Mays tegen het lijf. De kleine Auster wist dat deze kans zich wellicht nooit meer zou voordoen en verzamelde daarom al zijn moed en ging het voorwerp van zijn bewondering om een handtekening vragen. Alleen had noch hij noch zijn vader noch zijn moeder een pen bij zich, en moesten ze Mays onverrichter zake laten gaan. Auster heeft het zichzelf nooit vergeven en besloot na die dag nooit nog het huis uit te gaan zonder pen. En zo, vertelt hij graag, is hij schrijver geworden.

Of ze nu waar is of niet, de anekdote bevat veel informatie over de schrijver die Auster zou worden. Auster, vandaag een van Amerika's grootste levende schrijvers, getrouwd met schrijfster Siri Hustvedt, pennenvriend van nobelprijswinnaar J.M. Coetzee en buurman van Jonathan Safran Foer (zouden zij kopjes suiker bij elkaar lenen, of enkel inktlinten van schrijfmachines?), is de auteur van een uniek oeuvre met als weerkerende elementen het toeval, de kracht van verhalen, de Amerikaanse geschiedenis en ja, vaak ook baseball.

Hij heeft met deze ingrediënten een nieuw monumentaal werk geschreven, dat draait rond een vraag die we ons allemaal weleens stellen: wat als? Wat als dit of dat anders was gelopen? Wat met de alternatieve levens die we hadden kunnen leiden? Wat als Auster wel een pen bij zich had gehad? Wat als Willie Mays daar die dag niet geweest was?

Gelijkenissen

Concreet vertelt Auster in 4 3 2 1 vier keer het verhaal van zijn hoofdpersonage Archie Ferguson, maar telkens met kleine variaties, kleine steentjes die tot grote concentrische cirkels in het verhaal uitgroeien.

Ferguson is telkens geboren op 3 maart, 1947 in Newark, New Jersey (Auster zelf is van 7 februari, 1947, waarmee hij min of meer wil zeggen dat er gelijkenissen zijn tussen hem en zijn hoofdpersonage maar dat hij er niet mee samenvalt), zijn ouders zijn in elk van de vier werelden Stanley Ferguson en Rose Adler en in elk verhaal heeft hij warme gevoelens voor ene Amy Schneiderman.

Maar in elke verhaallijn gebeuren de dingen net iets anders en volgen we een andere keten van gebeurtenissen. Het thema wordt maar mondjesmaat meegegeven, een eerste keer wanneer het hoofdpersonage zichzelf overgeeft aan de wat-alsvraag: 'Wat een interessant idee, zei Ferguson bij zichzelf: om je voor te stellen hoe dingen voor hem anders hadden kunnen zijn terwijl hij nog dezelfde was. Dezelfde jongen in een ander huis met een andere boom. Dezelfde jongen met andere ouders. Dezelfde jongen met dezelfde ouders die niet dezelfde dingen deden die ze nu deden. Ja, alles was mogelijk, en dat dingen op de ene manier gebeurden, wilde nog niet zeggen dat ze ook niet op een andere manier konden gebeuren.'

Het toeval bepaalt

Auster is geobsedeerd door die wat-alsvraag. In een interview dat hij over het boek gaf, zei hij dat volgens hem "de realiteit niet alleen het totaal is van de dingen die gebeuren, maar ook van alle dingen die niet gebeuren". De vraag 'wat als' is met andere woorden even belangrijk als 'wat is'. Vandaar ook zijn voorliefde voor het soort momenten in een mensenleven waar het levenspad zich in twee splitst en er (onherroepelijke) keuzes gemaakt moeten worden, kop-of-muntmomenten waarbij de inzet (liefst) alles of niets is.

Zoals Auster het in de roman zelf verwoordt: 'Je hebt maar twee mogelijkheden: de hoofdweg of de B-weg, en die hebben allebei hun voor en hun tegen. Stel dat je de hoofdweg neemt en op tijd bent voor je afspraak. Dan denk je niet meer na over je keuze, toch? En als je de B-weg neemt en je komt op tijd, dan is er ook niks aan de hand, en zul je er de rest van je leven ook niet meer bij stilstaan. Maar nu wordt het interessant. Je neemt de hoofdweg en er zijn drie auto's op elkaar geklapt, het verkeer staat ruim een halfuur vast, en terwijl jij daar in je auto zit, zul je alleen maar aan die B-weg denken en waarom je die niet hebt genomen. Je zult jezelf vervloeken omdat je de verkeerde keus hebt gemaakt, maar hoe weet je nou of het de verkeerde keus was? Kun jij die B-weg zien? Weet jij wat er op die B-weg is gebeurd?'

Voor Auster worden onze levens in niet te onderschatten mate door het toeval bepaald, door kleine gebeurtenissen - een fout gedraaid telefoonnummer in The New York Trilogy, of het rollen van de dobbelstenen in The Music of Chance - die iemands leven een heel andere richting uitsturen. We zijn allemaal vele mogelijke mensen en hoe onze levens uitdraaien en wie we worden, hangt in grote mate af van omstandigheden en toeval.

'Eén van de merkwaardige dingen aan zichzelf zijn, had Ferguson uitgevonden, was dat er meer van hem leken te bestaan, dat hij niet slechts één iemand was, maar een hele verzameling van tegenstrijdige ikken, en dat hij wanneer hij bij iemand anders was, zelf ook steeds anders was.'

Dit aanvoelen, leidt tot de ongelukkig stemmende vaststelling dat we máár één leven hebben, met één lichaam: 'Het vreselijke aan te leven met dat ene lichaam was dat je op eender welk moment slechts één weg kon bewandelen, terwijl er zoveel andere paden waren, die leidden naar zoveel andere bestemmingen.'

Tour de force

Auster heeft dit boek naar verluidt geschreven in een roes, een roes waarin hij drie jaar lang haast zeven dagen op zeven schreef, om aan het eind van elke dag als een zoutzak naast Siri voor de televisie te ploffen. Voor Auster is het naar eigen zeggen het boek dat hij "een leven lang heeft voorbereid". En het is inderdaad een tour de force. Vier romans voor de prijs van één. Vier levens op vier manieren uitgewerkt, waarbij elk detail moet kloppen én overtuigen.

Maar, en dat zit de compactheid van de roman in de weg, bij momenten lijkt het alsof Auster van dit boek in één adem door zijn testament heeft willen maken. Alsof hij de tijd (of zijn tijd) voelt wegtikken, 4-3-2-1, en nog even alles gezegd wil hebben wat hij gezegd wil hebben.

Er zitten bijvoorbeeld opvallend veel autobiografische elementen in het boek, veel schrijverstips ook en, ondanks de bijzondere premisse, is deze roman veel realistischer dan veel van zijn ander werk. Op de een of andere manier voelt het daardoor alsof Auster uit zijn rol is gevallen en vergeten is om in de eerste plaats een heel erg goed boek te schrijven.

4 3 2 1 is dan ook niet zijn beste boek. Met ruim 900 pagina's is het allemaal veel te wijdlopig en behalve het (toch wel prachtige) uitgangspunt zijn de verhaallijnen - zeker voor een Auster - heel erg bescheiden en misschien zelfs wat gewoontjes.

En dan hebben we het nog niet over de verwarring die je als lezer ervaart terwijl je probeert vier verhaallijnen te volgen van gelijkaardige, maar toch niet dezelfde hoofdpersonages.

Maar desalniettemin verdient hij punten voor lef en voor het idee an sich, en laten we wel wezen: ook een mindere Auster is nog altijd een waar genot om te lezen. Dus zet u toch maar in de startblokken om naar de boekhandel te spurten, binnen 4...3....2...

Verberg tekst

Romanschrijvers nemen voortdurend beslissingen. Laat ik hem doodgaan of laat ik hem in leven? Ontmoet hij een vrouw die alles zal veranderen - of misschien een man?

In 4321 verkent Paul Auster (70) vier mogelijke levenspaden voor Archie Ferguson, zoon van een fotografe en een verkoper van huishoudapparaten. De auteur speelt bijvoorbeeld met de lotsbestemming van de vader: in een van de delen is hij succesvol, in een ander gaat hij dood. In een van de delen wordt Amy ­Archie's grote liefde; in een ander deel wijst ze hem af. Soms gaat het om kleine verschillen, zoals de naam van de huishoudhulp, soms om monumentale.

Onvermijdelijk is er sprake van herhaling. 4321 lezen is als kijken naar een caleidoscoop. Het ene hoofdstuk kleurt anders dan het volgende, de lichtinval verschilt, maar in elk deel wordt het hoofdpersonage verliefd, houdt hij van films, van sport en van schrijven.

Auster blijft sowieso dicht bij huis in dit boek van net geen duizend bladzijden. Newark en New York, Parijs, honkbal, filmklassiekers, het schrijverschap en de afwezige vader: zowel in het leven van de schrijver als dat van zijn hoofdpersonage zijn dit centrale thema's. Wie Austers recente autobiografische werken, Winterlogboek en Bericht vanuit het innerlijke, las, zal veel obsessies van de auteur herkennen (zie inzet).

De Auster die we kennen van kernachtige, strak gecomponeerde romans als Maanpaleis of Orakelnacht, is hier niet te bekennen. De Amerikaan wil een heel leven vastpakken en vasthouden. Niets mag verloren gaan, geen geur, geen geluid. We lezen over het geruis van sproei-installaties, over de motor van een veerboot die tot in de voetzolen doortrilt, over de smaak van vettige hamburgersaus. Spiegelde Auster zich in zijn vroege carrière aan schrijvers van bevreemdende verhalen zoals Beckett, dan is daar hier niets van te merken. Misschien had hij deze keer Proust in gedachten, al is Auster niet een even groot stilist. Of was het toch Tolstoj die hem inspireerde? De Russische auteur begreep volgens Ferguson alles van het leven.

Stortvloed

Austers ambitie is groot en hij rekt de wereld van zijn hoofdpersonage flink op. De moord op John F. Kennedy tekent de schrijver in wording, net als de rassenhaat die zich laat gelden tot op de universiteitscampus. De manier waarop de schrijver het intieme en het politieke met elkaar vervlecht, is een van de grote sterktes van dit boek. Jammer dat hij te opsommerig en gedetailleerd is. Hoeveel bladzijden heb je nodig om de overwegingen bij de keuze van een geschikte universiteit uit de doeken te doen?

Wijdlopigheid dreigt ook op zinsniveau. In Winterlogboek maakte Auster lijstjes van wat zijn handen allemaal hebben gedaan, en van alle huizen waarin hij heeft gewoond. Dat lijstachtige vind je ook hier in de beschrijvingen. Talloze namen van acteurs en meisjes worden over de lezer uitgestort. Zelfs al is het leven niet meer dan een verzameling indrukken, dan nog is dit te veel.

Nochtans bevat deze roman meeslepende passages, bijvoorbeeld over de vriendschap tussen jongens en over het mannen- en het vrouwenlichaam - in een van de delen is het hoofdpersonage biseksueel. De roman geeft ook een inkijk in Austers vroege schrijverschap. Net als Ferguson trok de Amerikaan naar Parijs waar hij op een dienstbodekamertje zijn vroegste werk schreef. Naakt en onbeschermd voelde Ferguson zich achter de typemachine. Knap hoe de auteur ons hier dichtbij laat komen.

Wie alles van Paul Auster las, heeft met 4321 een mooie synthese van zijn oeuvre, maar op stilistisch vlak is het werk niet representatief. Wie nog niets las van de Amerikaan, is beter af met zijn bevreemdende vroege romans.

Vertaald door ­Ronald Vlek, De Bezige Bij, 941 blz., 24,99 € (e-boek 14,99 €). Oorspronkelijke titel: '4321'.

Verberg tekst

Het scheelde geen haar of Archibald Isaac Ferguson, het hoofdpersonage uit Paul Austers nieuwe roman 4 3 2 1 , had Archibald Rockefeller geheten. Tenminste, dat leert de familieoverlevering. In 1900 voer Fergusons Russische grootvader Isaac Reznikov via Hamburg naar New York. In afwachting van zijn ondervraging door de immigratiedienst sloeg Reznikov een praatje met een andere Rus. ‘Met jouw naam raak je hier nergens’, zei die. ‘Zeg straks dat je Rockefeller bent.’ Toen Isaac Reznikov een paar uur later eindelijk bij de immigratiebeambte kwam, was hij zijn nieuwe naam alweer vergeten. Op de vraag hoe hij heette, antwoordde hij in het Jiddisch: ‘Ich hob fargesn.’ De beambte noteerde: ‘Ichabod Ferguson’.

De legende over opa Ferguson ging over van vader op zoon, vormt de start van 4 3 2 1 en van de mogelijke levens van Archibald ‘Archie’ Ferguson, enig kind van Stanley en Rose Ferguson. Op 3 maart 1947 ziet Archie het levenslicht in een materniteit in Newark, New Jersey – niet toevallig een maand nadat Paul Auster op exact dezelfde plek geboren is. Wat volgt zijn vier variaties van het verdere leven van Ferguson en zijn geliefden. Net alsof vanuit de oer-Archibald nog drie identieke Archibalds in hetzelfde universum een parallel bestaan uitbouwen. Alle vier worden ze verliefd op dezelfde vrouw, met telkens een andere afloop. Alle vier ervaren ze hetzelfde Amerikaanse stuk hedendaagse geschiedenis, telkens vanuit een totaal ander perspectief.

Voor een niet-gewaarschuwd lezer is het verwarring troef wanneer vader Stanley in het ene hoofdstuk gruwelijk aan zijn einde komt, om in het volgende hoofdstuk vrolijk verder door het leven te huppelen. Maar het procedé went, werkt en zet een lezer aan tot mijmeren over het eigen levenspad. Om misschien uiteindelijk te besluiten dat dat al bij al nog niet zo rampzalig is verlopen, net zoals Auster dat doet op het einde van zijn roman, wanneer hij de betekenis van de titel 4 3 2 1 uitlegt.

Toeval is een van Paul Austers handelsmerken, net als New York, sterfelijkheid, honkbal en identiteit. Met die thema’s heeft hij ettelijke van de relatief dunne romans gevuld waarmee hij sinds de jaren tachtig een trouw publiek bereikt. Drie jaar werkte hij aan 4 3 2 1 . Met de erg onausteriaanse dikte van 944 bladzijden lijkt het alsof dit zijn magnum opus moet worden. In de Angelsaksische wereld wordt het boek niet door iedereen even enthousiast ontvangen. ‘Paul Auster heeft een roman zo groot als zijn ego geschreven’, kopte een Britse recensent. Ietwat overdreven, want 4 3 2 1 is met veel zorg en toewijding geschreven vintage Auster, vier romans eigenlijk voor de prijs van één.

****

De Bezige Bij, 944 blz., € 34,99.

Verberg tekst

Ontwikkelingsroman over een Joodse jongen, Archibald Ferguson, die opgroeit in het Amerika van de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw. De roman heeft vier verhaallijnen die vier keer een andere levensloop volgen van dezelfde Archie. Vier verhaalvarianten van een jongen die opgroeit tot man; die door toevallige omstandigheden verschillende levenspaden inslaat. In de handen van Auster krijgt dit originele idee een geniale regie. In één variant wordt Archie dodelijk getroffen door de bliksem, in een andere ontwikkelt hij een biseksuele voorkeur. In alle vier verhalen krijgt hij een verhouding met dezelfde Amy, met wisselend resultaat. Archie wil vier keer schrijver worden, maar wel in diverse genres. De bekende Amerikaanse schrijver Paul Auster (1947) laat zien hoe een mensenleven door het toeval wordt bepaald. Dit thema heeft Auster zijn leven lang geobsedeerd, maar nooit kreeg het zo’n realistische uitwerking als in deze breed opgezette roman, die als surplus een pregnant beeld geeft van de VS tijdens de sociale omwentelingen van de vrijgevochten jaren zestig. De kroon op Austers oeuvre. Verberg tekst