Denderleeuw

Anders dan de droevige en onheil aantrekkende koppigaard van Cervantes is de Don Quichot van Salman Rushdie best een olijke en optimistische vent. Gek genoeg maar niet helemaal geschift, altijd welwillend glimlachend tegenover wat hem te beurt valt, zelfs al is het racisme of een schietpartij, en dus meer een personage voor operette dan voor opera. Deze Quichot is van Indiase komaf, een handelsreiziger in geneesmiddelen die in zijn grijze Chevy Cruze van motel naar motel trekt dwars door Amerika. De pensioenleeftijd is hij al voorbij, een hersenbloeding liet gaten in zijn geheugen en hij houdt niemand meer over.

Op een morgen gooit hij zijn benen uit bed en beslist hij op zoek te gaan naar liefde. De Grote, Ultieme, Finale Liefde. Hij is het soort mens dat dag en nacht televisie kijkt en hij beseft dus dat hij in een wereld leeft waarin echt alles mogelijk is. Zijn affectie richt zich op de tweede populairste actrice en talkshowpresentatrice van het land, na Oprah Winfrey. Aan deze koningin - ook zij is van Indiase afkomst en maakte met eclatant succes de oversteek van Bollywood naar Hollywood - wil de oude man zonder eigenschappen zich waardig tonen. Hij begint aan een Amerikaanse roadtrip van New Mexico door de Midwest naar New York, waar hij in de zevende vallei van de hemelse Liefde hoopt te arriveren.

Waanzin

Ook in zijn veertien eerdere romans was Rushdie nooit de schrijver die genoegen nam met realisme. Mannen vielen uit vliegtuigen en kregen horens, haat deed meisjes transformeren tot roofdieren, in verscheurde families openden afgronden zich, minnaressen en moeders kookten hun emoties in het voedsel en telepathie was de gewoonste zaak. Dat grandioze oeuvre schemert op haast elke pagina door. Romans als Midnight's children, Shame, The satanic verses, The moor's last sigh en Fury speelden zich af in India, Pakistan, Londen of New York. De waanzin was telkens tastbaar want vlakbij, personages waren de bliksemafleiders voor de spanningen die zich in die werelden opstapelden, omdat identiteiten en religies botsten, migranten hun ziel verloren, de perversie van de macht alle deugd verschroeide en aan liefde zoveel gebrek was. Het intieme is bij Rushdie ook altijd de spiegel van de wereld.

Trump wordt nergens genoemd, maar de format van Quichot is de vorm die Rushdie zocht om te onthullen wat nu aan haat, perversie, valsheid en verlorenheid in de Verenigde Staten opspeelt, het land waar Rushdie sinds twintig jaar woont. Dit kon een grootse en cruciale roman worden over de Amerikaanse psychoses. Helaas faalt de schrijver jammerlijk. En dat falen begint bij de keuze om de picareske held van Cervantes op te voeren. De Quichot van Cervantes was het hoofd op hol gebracht door de ridderromans waardoor hij de realiteit niet meer zag. Die romans waren de fictie van die tijd. De persiflage had contemporaine kracht. Rushdies Quichot leeft in de schijnwereld van trashy televisie. Toch praat hij met de galanterie van de oude edelman uit La Mancha. Het wordt nooit duidelijk waarom. De motor van betekenis in deze roman blijft dus een gimmick.

Roadmovie

Alsof hij op de vlucht is voor dat vitale gebrek, jaagt Rushdie de snelheid van zijn proza de hoogte in. Dit is een roadmovie over liefde. Romantische liefde, vaderliefde, ouderliefde, liefde tussen broer en zus. Het gaat ook over racisme. En over de opioïdencrisis. En over wapens, migratie, euthanasie, incest, spionage, de Brexit, Star Trek en Elon Musk. Alsof de hele wereld erin moet, legt Rushdie eindeloze lijstjes aan, met goden, stripfiguren, televisiesterren, types van tv-programma's. Verhaal na verhaal draait hij erdoor, met personages die nog knotsgekkere namen dragen, tot de lezer buiten adem afhaakt. En snakt naar iemand door wie wat bloed stroomt en om wiens lot je maalt. Want, met het risico dat u als lezer van dit stukje ook afhaakt, moet ik er nog bij vertellen: tussen die tocht van Quichot weeft Rushdie het verhaal van de schrijver van Quichot en diens familie, waardoor je het boek in handen houdt van een schrijver die een personage uitvindt dat een ander personage uitvindt dat nog een ander personage tot leven wekt. En al die levens lijken op elkaar en raken verweven.

Nog nadrukkelijker dan Rushdies andere romans staat deze Quichot in de machtige traditie van de picareske en rabelaisiaanse roman, experimenten vol overdaad, scherts, verbeelding en geweld. Maar deze keer, en niet voor het eerst, is het echt te veel. Wat grandioos kon zijn, wordt vervelend. Bij momenten draai je geïrriteerd de pagina's om.

Al blijft Rushdie natuurlijk een briljant schrijver. Meesterlijk in de stemmen die hij vertolkt, grappig in de details, en ongenadig trefzeker. Kennelijk beleefde hij groot plezier aan het schrijven. En dat wekt bij de lezer dan toch innige bewondering. Het universum desintegreert, dingen vallen uit elkaar, maar hier is een schrijver die het allemaal nog aan elkaar bindt - soms op krankjorum manieren - en die een held opvoert die nietig en onbenullig is en toch een grootse droom nastreeft en daarbij een goed mens blijft. Ja, Salman Rushdie heeft ook zelf de overstap van Bollywood naar Hollywood gemaakt en is nu helemaal een Amerikaanse schrijver geworden.

Vertaald door Martine Vosmaer, Atlas Contact, 496 blz., 24,99 € (e-boek 14,99 €). Oorspronkelijke titel: 'Quichotte'.

Salman Rushdie heeft een legendarisch voorbeeld uitgekozen voor een groteske parodie op onze eigen tijd: 'De vernuftige edelman Don Quijote van La Mancha' van Miguel de Cervantes (1547-1616), het boek dat geldt als de eerste moderne roman in de westerse literatuur. In Rushdie's voor de Man Booker Prize genomineerde nieuwe roman 'Quichot' biedt de klassieker de ideale achtergrond voor een tirade tegen de huidige samenleving.

In een razend tempo voert Rushdie ons mee in een fantasmagorische parade van de meest uiteenlopende onderwerpen: literatuur, popmuziek, geschiedenis, filosofie, cyberspionage, film, theater, sciencefiction, corruptie, de MeToodiscussie, geweld, wetenschap, tv-programma's, racisme, gaming, politiek, de zakenwereld, en zo nog veel meer. De bonte en verwarrende opeenvolging maakt alvast één ding duidelijk: dít is wat er van onze wereld is geworden. Hoewel de veelheid aan ideeën de roman bijna uit zijn voegen laat barsten, blijf je toch in de ban van de taaltovenaar die Rushdie is. Het is alsof je vastgenageld zit bij het zien van een spetterend en kleurrijk vuurwerk. Je moet blijven kijken.

Cervantes' klassieker levert ideale bouwstenen om de absurditeiten van onze moderne wereld uit te beelden. Net als Cervantes maakt Rushdie gebruik van schaduwgestalten. Alonso Quixano verbeeldt zich dat hij de ridder Don Quixote is, en neemt de eenvoudige boer Sancho Panza in dienst als knecht en metgezel. Rushdie's hoofdpersoon, de Auteur (ook wel Broeder genoemd) schrijft spionageromans onder de schuilnaam Sam DuChamp - 'ongeroemd, onberoemd, onrijk'. In het verhaal waaraan DuChamp werkt (een onderdeel van Rushdie's roman) onderneemt de held Quichot ('een schaduw-zelf') een queeste waarbij hij zich laat vergezellen door een denkbeeldige zoon die Sancho heet. Maar eigenlijk is Rushdie's Quichot de voormalige handelsreiziger Ismail Smile. De oorspronkelijke Don Quichot dwaalt op zijn paard langs de Spaanse wegen, strijdend tegen allerhande vormen van onrecht, met als uiteindelijk doel het winnen van de hand van de wonderschone Dulcinea. In zijn Chevy Cruize bereist Rushdie's Quichot het platteland van Donald Trumps Amerika, op weg naar de door hem begeerde Salma R., een bipolaire actrice die 'de zogenaamde -wood-brug overstak van Bolly- naar Holly' om daarna een talkshowsuperster en een culturele influencer van formaat te worden.

Rushdie's ironisch gebruik van dubbelnamen en dubbelkarakters staat voor onze obsessie met avatars en verzonnen identiteiten ('iedereen is tegenwoordig iemand anders'). We kunnen er ook een commentaar op het ontbreken van authenticiteit in lezen. De verhalen van Quichot/Smile en Auteur/Sam/Broeder roepen de vraag op wiens relaas nu wel het echte is.

Het verhaal springt heen en weer tussen diverse exuberante personages en hun al even hilarische alter ego's, in een labyrint van verhaallijnen waarin ook andere personages hun opwachting maken. Zo is daar doctor R.K. Smile(Quichot/Smile's neef), die zijn fortuin heeft gemaakt met de productie en clandestiene verkoop van verdovende middelen, en de miljardair en futuruloog Evel Cent, die obsessief in de weer is om een portaal te creëren dat toegang moet bieden tot een parallelle wereld na de ineenstorting van de onze. We leven tenslotte in een tijdperk dat alles mogelijk is.

Zo uit hij kritiek op het gebrek aan authenticiteit maar aan de hand van de Auteur worden we bovendien gewaar hoe diffuus de grens tussen kunst en leven en tussen leugen en waarheid geworden is. En ten slotte is er ook het verlies aan saamhorigheid, verbinding en gemeenschap, met onszelf, onze familie, onze naasten, onze waarden en normen, onze geschiedenis, kortom met heel ons menszijn.

Rushdie, geboren in Bombay maar op jonge leeftijd naar Groot-Brittannië getrokken en sinds twintig jaar woonachtig in New York, verwerkt in zijn werk geregeld de ervaringen van landverhuizers en dat doet hij hier weer. In 'Quichot' verbindt hij op een bijzonder geslaagde manier het gegeven van muterende karakters met de vluchtelingen- en migrantenproblematiek, met vervreemding en ontheemding, met kwesties van identiteit en wantrouwen jegens het onbekende. Schrijnend is het hoe Sam en Smile, allebei van gemengd Indiaas-Amerikaanse afkomst, te maken krijgen met vooroordelen en soms zelfs racistisch geweld.

'Quichot', mooi vertaald door Van Santen en Vosmaer, is met al zijn absurdisme vlijmscherp en priemend. Daarmee doet het denken aan het recente werk van auteurs als Houellebecq en Pfeijffer. Maar Rushdie heeft een geheel eigen stijl en aanpak. Hij beweegt tussen verfijnde satire en bombast waarmee hij de schreeuwerige, vluchtige junkcultuur imiteert die geen ruimte laat voor reflectie en verinnerlijking. Zoals de lezer zich geen ogenblik kan vereenzelvigen met een van de personages, zo is de mens van nu in Rushdie's visie niet bij machte om een blijvende vorm van medemenselijkheid op te brengen.